«متشرعین نباید
فراموش کنند که دهها آیه در قرآن هست که گمراهی و هدایت خلق را تابع مشیت خداوندی
گفته است:
﴿إِنَّكَ
لَا تَهۡدِي مَنۡ أَحۡبَبۡتَ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يَهۡدِي مَن يَشَآءُ﴾ [القصص: 56].
«تو هر
که را بخواهی نتوانی هدایت کرد ولی خداوند هر که را خواست هدایت می‌کند».
و در
آیه 23 سوره زمر می‌فرماید:
﴿وَمَن
يُضۡلِلِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِنۡ هَادٍ﴾ [الزمر: 23].
«کسی
را که خداوند گمراه کرد هدایت کننده‌ای نخواهد داشت».
در سوره
محمّد آیه 13 می‌فرماید:
﴿وَلَوۡ
شِئۡنَا لَأٓتَيۡنَا كُلَّ نَفۡسٍ هُدَىٰهَا﴾ [محمد: 13].
«اگر
می‌خواستیم هدایت نصیب اشخاص می‌کردیم».
و آیه‌های
عدیده دیگر مشعر است که هدایت و گمراهی با خداوند است و آوردن همه آنها در اینجا
ما را از موضوع خود خارج می‌کند و سخن به درازا می‌کشد ولی از همه آنها یک مطلب
مسلّم حاصل می‌شود که بدون مشیّت الهی هدایت صورت نمی‌‌گیرد. علاوه بر این، ریشه‌ای
از جامعه انسانی کنده نشد(؟!) پس قدر مسلّم این است که نتیجه مطلوب از فرستادن
انبیاء بدست نیامده و بیهوده متکلّمان در اثبات نبوّت عامّه رنج می‌برند»[1].
منتقد
که گوید: «دهها آیه در قرآن هست که گمراهی و هدایت خلق را تابع مشیّت خداوندی
گفته است» می‌خواهد نتیجه بگیرد که چون گمراهی و هدایت تابع مشیّت خداوند است پس،
تلاش و کوشش کسی به جای نمی‌رسد و قرآن به «جبر محض» فتوی داده‌است!
پاسخ:
قرآن
مجید در آیات متعدّدی تصریح فرموده که مشیّت خداوند به هدایت کسانی تعلّق می‌گیرد
که راه تحقیق و مجاهده را پیش گیرند و به‌سوی حقّ بازگردند و همچنین مشیّت الهی
کسانی را به گمراهی وامی‌گذارد که به باطل گرایش نشان دهند و بنده هوای نفس باشند.
چنانکه
می‌فرماید:
﴿وَٱلَّذِينَ
جَٰهَدُواْ فِينَا لَنَهۡدِيَنَّهُمۡ سُبُلَنَا﴾ [العنکبوت: 69].
«کسانی
که درباره ما مجاهدت کردند، حتماً ایشان را به راههای خویش هدایت می‌کنیم».
نیز می‌فرماید:
﴿وَيَهۡدِيٓ
إِلَيۡهِ مَنۡ أَنَابَ﴾ [الرعد: 27].
«(خدا)
کسی را که از بدی‌ها باز گردید، به سوی خود هدایت می‌کند».
و نیز
می‌فرماید:
﴿فَلَمَّا
زَاغُوٓاْ أَزَاغَ ٱللَّهُ قُلُوبَهُمۡ﴾ [الصف: 5].
«پس چون
منحرف شدند، خداوند دل‌های ایشان را به انحراف راه داد».
و
همچنین می‌فرماید:
﴿أَفَرَءَيۡتَ
مَنِ ٱتَّخَذَ إِلَٰهَهُۥ هَوَىٰهُ وَأَضَلَّهُ ٱللَّهُ﴾ [الجاثیة: 23].
«آیا
دیدی کسی را که هوای نفسش را معبود خویش گرفت و به امر خدا راه را گم کرد»؟.
بنابراین
کوشش بندگان برای اینکه شایستگی پیدا کنند تا مشیّت الهی بر آنان تعلّق گیرد منافی
با حاکمیّت خداوند و مشیّت او نیست که
و
ایندو دسته از آیات شریفه، یکدیگر را تفسیر می‌کنند و توضیح می‌دهند.
آیه 56
از سورة قصص:
﴿إِنَّكَ
لَا تَهۡدِي مَنۡ أَحۡبَبۡتَ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يَهۡدِي مَن يَشَآءُ﴾ [القصص: 56].
اگرچه
اعلام می‌دارد که: «… خداوند هر کس را بخواهد هدایت می‌کند» ولی سخن بر سر آن است
که بدانیم خداوند چه کسانی را می‌خواهد و هدایت می‌کند؟ آیات دیگری از قرآن مجید،
خواست خدا و مشیّت او را برای ما توضیح می‌دهند و تصریح می‌کنند که:
﴿إِنَّ
ٱللَّهَ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِينَ﴾ [المائدة: 51].
«خدا
قوم ظالم[3]
را هدایت نمی‌کند».
﴿إِنَّ
ٱللَّهَ لَا يَهۡدِي مَنۡ هُوَ كَٰذِبٞ كَفَّارٞ﴾ [الزمر: 3].
«خدا
دروغگوی ناسپاس را هدایت نمی‌کند».
﴿إِنَّ
ٱللَّهَ لَا يَهۡدِي مَنۡ هُوَ مُسۡرِفٞ كَذَّابٞ﴾ [الغافر: 28].
«خدا
تجاوزگر دروغ‌پیشه را هدایت نمی‌کند».
پس چه
کسانی مشمول هدایت الهی می‌شوند؟ قرآن کریم دوباره به ما پاسخ می‌دهد:
﴿وَيَهۡدِيٓ
إِلَيۡهِ مَن يُنِيبُ﴾ [الشوری: 13].
«(خدا)
کسی را که از بدی‌ها بازگردد به‌سوی خود هدایت می‌کند».
﴿وَمَن
يُؤۡمِنۢ بِٱللَّهِ يَهۡدِ قَلۡبَهُۥ﴾ [التغابن:
11].
«هر کس
به خدا ایمان آورد، خدا دل او را هدایت می‌کند».
﴿يَهۡدِي
بِهِ ٱللَّهُ مَنِ ٱتَّبَعَ رِضۡوَٰنَهُ﴾ [المائدة: 16].
«خدا
با آن (نور) هر کس را که خشنودی وی را دنبال کرد، هدایت می‌کند».
و این
معنی حتّی در مقطع آیة مورد بحث نیز به اشاره آمده است چنانکه می‌فرماید:
﴿وَهُوَ
أَعۡلَمُ بِٱلۡمُهۡتَدِينَ﴾ [القصص:
56].
«خداوند
به احوال راه‌یافتگان داناتر است».
و به
عبارت دیگر از لیاقت آنها برای هدایت، آگاه‌تر از هر کس می‌باشد.
با این
بیان، نه تنها مقصود از آیه 23 زمر معلوم می‌شود بلکه دهها آیه قرآن که در خلال
آنها هدایت و گمراهی را به مشیّت الهی موکول نموده تبیین می‌گردد.
توضیح بیشتر برای دومین آیه
23 زمر:
﴿وَمَن
يُضۡلِلِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِنۡ هَادٍ﴾ [الزمر: 23].
«خدا
هر کس را به گمراهی بَرَد، برای او راهنمایی نیست».
اینک
باید تحقیق کنیم که خداوند چه کسی را به گمراهی می‌برد؟ قرآن کریم به سؤال ما چنین
پاسخ می‌دهد:
﴿يُضِلُّ
بِهِۦ كَثِيرٗا وَيَهۡدِي بِهِۦ كَثِيرٗاۚ وَمَا يُضِلُّ بِهِۦٓ إِلَّا ٱلۡفَٰسِقِينَ
٢٦ ٱلَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهۡدَ ٱللَّهِ مِنۢ بَعۡدِ مِيثَٰقِهِۦ وَيَقۡطَعُونَ مَآ
أَمَرَ ٱللَّهُ بِهِۦٓ أَن يُوصَلَ وَيُفۡسِدُونَ فِي ٱلۡأَرۡضِۚ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ
ٱلۡخَٰسِرُونَ ٢٧﴾ [البقرة: 26-27].
«(خدا) بسیاری
را با آن (قرآن) گمراه می‌کند و بسیاری دیگر را هدایت می‌کند و جز فاسقان، هیچکس
را بدان گمراه نمی‌کند. کسانی که عهد خدا را پس از محکم ساختن آن می‌شکنند و رشته‌ای
را که خدا به پیوستن آن فرمان داده می‌گسلند و در زمین به فساد می‌پردازند، آنها
همان زیانکارانند».
پس
معلوم شد که از این آیات کریمه، مفهوم «جبر» برنمی‌آید و حق تعالی بدون جرم و
تقصیر از کسی سلب توفیق و نعمت نمی‌کند و جز پیمان‌شکنان و تباهکاران هیچ کس از
هدایت خداوند دور و محروم نمی‌شود و به گمراهی نمی‌افتد.
آیات
شریفه ذیل این معنی را تصدیق و تأیید می‌کنند:
﴿وَيُضِلُّ
ٱللَّهُ ٱلظَّٰلِمِينَ﴾ [ابراهیم: 27].
«و
خدا، ظالمان را گمراه می‌کند».
﴿يُضِلُّ
ٱللَّهُ مَنۡ هُوَ مُسۡرِفٞ مُّرۡتَابٌ﴾ [غافر: 34].
«خدا
کسی را که تجاوزگر باشد گمراه می‌کند».
﴿كَذَٰلِكَ
يُضِلُّ ٱللَّهُ ٱلۡكَٰفِرِينَ﴾ [غافر:
74].
«خدا
اینچنین حق‌پوشان[4]
را گمراه می‌کند».
و نیز
آیات دیگر، همین معنا را در شکل عمومی و اجتماعی آن بدینصورت بازگو می‌نمایند.
﴿إِنَّ
ٱللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوۡمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمۡ﴾ [الرعد: 11].
«خداوند
آنچه را که به قومی تعلّق دارد دگرگون نمی‌کند تا اینکه آنها نفسانیّات (یعنی
نیّات و اندیشه‌ها و اعتقادات و اخلاق) خود را تغییر دهند».
﴿ذَٰلِكَ
بِأَنَّ ٱللَّهَ لَمۡ يَكُ مُغَيِّرٗا نِّعۡمَةً أَنۡعَمَهَا عَلَىٰ قَوۡمٍ حَتَّىٰ
يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمۡ﴾ [الأنفال:
53].
«و این
از آنروست که خداوند هیچ نعمتی را که به قومی بخشیده دگرگون نمی‌سازد تا اینکه
آنها نفسانیات خویش را تغییر دهند».
آیه 13
سوره سجده:
﴿وَلَوۡ
شِئۡنَا لَأٓتَيۡنَا كُلَّ نَفۡسٍ هُدَىٰهَا﴾ «اگر می‌خواستیم هدایت نصیب اشخاص می‌کردیم».
مفاد
آیه این است که: اگر می‌خواستیم هر کسی را از هدایت برخورد می‌کردیم ولی نخواستیم
همه را به اجبار بر راه راست وا داریم!.
و این
معنی را قرآن مجید در مواضع دیگر نیز یاد کرده است، چنانکه می‌فرماید:
﴿وَلَوۡ
شَآءَ رَبُّكَ لَأٓمَنَ مَن فِي ٱلۡأَرۡضِ كُلُّهُمۡ جَمِيعًاۚ أَفَأَنتَ تُكۡرِهُ
ٱلنَّاسَ حَتَّىٰ يَكُونُواْ مُؤۡمِنِينَ ٩٩﴾ [یونس: 99].
«اگر
خداوندت می‌خواست همة اهل زمین ایمان می‌آوردند، آیا تو مردم را مجبور می‌کنی تا
مؤمن شوند»؟!.
و نیز
می‌فرماید:
﴿إِن
نَّشَأۡ نُنَزِّلۡ عَلَيۡهِم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ ءَايَةٗ فَظَلَّتۡ أَعۡنَٰقُهُمۡ لَهَا
خَٰضِعِينَ ٤﴾ [الشعراء: 4].
«اگر بخواهیم از
آسمان نشانه‌ای فرو می‌فرستیم که همة ایشان در برابر آن گردن خم کنند»!.
آری
خداوند توانایی دارد که مردم را با جبر و قدرت به ایمان بکشاند ولی مشیّتِ أعلای
او بر این کار تعلّق نگرفته است و انبیاء‡ را با کتاب هدایت به‌سوی خلق فرستاده تا
خود، راه را برگزینند و در قرآن مجید می‌فرماید:
﴿إِنَّآ
أَنزَلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ لِلنَّاسِ بِٱلۡحَقِّۖ فَمَنِ ٱهۡتَدَىٰ فَلِنَفۡسِهِۦۖ
وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيۡهَاۖ وَمَآ أَنتَ عَلَيۡهِم بِوَكِيلٍ ٤١﴾ [الزمر: 41].
«ما
این کتاب را به حقّ برای مردم بر تو نازل کردیم پس، هر کس که هدایت یابد به سود
خود او است و هر کس که گمراه شود تنها به زیان خودش خواهد بود و تو وکیل مردم
نیستی!. (یعنی ضامن سود و زیان آنها نخواهی بود)».
مصطفی طباطبائی
[3]- مقصود از «قوم ظالم» کسانی هستند که
بندگی هوای نفس را برگزیده‌اند و خداوند آنها را (نه نفس‌شکنان را) از هدایت خود
محروم کرده است؛ چنانکه می‌فرماید: ﴿وَمَنۡ أَضَلُّ مِمَّنِ ٱتَّبَعَ هَوَىٰهُ بِغَيۡرِ هُدٗى مِّنَ
ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِينَ﴾ [القصص: 50].
پس اگر نویسنده 23 سال به چند آیه پیش از آیه مورد نظرش در سوره قصص نظر افکنده
بود می‌دید که شرط تعلّق مشیّت خداوند در همانجا آمده است ولی کجا است دیده
بینا؟!.
[4]- کفر در لغت به معنی پوشیدن است
(کفر: أی ستر) و کافر کسی است که حق‌پوشی می‌کند و با حقّ به ستیز و عناد برمی‌خیزد،
گواه ما از قرآن مجید نیز این آیه شریفه است: ﴿وَمَا يَجۡحَدُ بَِٔايَٰتِنَآ إِلَّا
ٱلۡكَٰفِرُونَ﴾ [العنکبوت: 47]. یعنی: «هیچکس جز کافران در برابر آیات ما
جحد و عناد نمی‌ورزد». و البته این معنا با «ضال = گمراه» تفاوت دارد، چه بسا
گمراهانی که به محض برخورد با برهان حق، راه
هدایت پیش گیرند. بنابراین هر کافری، گمراه است ولی هر گمراهی کافر نیست و
به اصطلاح منطقی نسبت «عموم و خصوص مطلق» میان آندو برقرار است.
